Verhalen over satanisme in Zambia: de gevaren van welvaart en de moderne tijd

De afgelopen jaren hebben we op deze website veel blogs gepubliceerd over parabels in het antieke jodendom en christendom. Dit jaar willen wij onze blik op drie manieren verbreden: naar parabels uit andere perioden in het jodendom en christendom, naar parabels in andere culturen en religies én naar parabels in de literatuur en de filosofie. Om die verbreding mogelijk te maken hebben we een aantal experts gevraagd een gastblog te schrijven over parabels in hun vakgebied. De twintigste blog in de serie wordt geschreven door dr. Johanneke Kroesbergen. Johanneke Kroesbergen promoveerde in 2018 op een proefschrift over satanisme in Zambia en is momenteel werkzaam als postdoc onderzoeker aan de Universiteit van Pretoria.

In 2013 bekende Grace, een jonge Zambiaanse vrouw van een jaar of 20, dat ze satanist was geweest. Haar verhaal is één van de vele verhalen over satanisme die rondgaan in Zambia. Net als parabels in de joodse en christelijke traditie zijn verhalen over satanisme verhalen waar je van kunt leren. Ze gaan over het gewone leven in Zambia, maar ze geven bepaalde zaken een heel eigen betekenis mee.

De vader van Grace overleed toen ze nog heel jong was, en in haar jeugd woonde ze afwisselend bij haar moeder in een stadje in de provincie en bij verwanten in Lusaka. Net zoals veel andere jonge volwassenen in Zambia heeft Grace geen baan, en kost het haar moeite om rond te komen. Maar ze ziet er stijlvol uit als ik haar ontmoet, met een zwarte rok, een rode blouse en bijpassende rode oorbellen. Dit is wat ze me vertelde:

Ik droomde dat ik op een feestje was met vrienden. Ze gaven me een drankje. Toen ik het opdronk, realiseerde ik me dat het bloed was. Toen wist ik dat ik satanist was geworden. Ik veranderde. Ik werd onbeleefd tegen mensen. Ik was niet zoals ik vroeger was. Als satanist kreeg ik de opdracht om iemand te vermoorden. Ik probeerde mijn tante te doden, maar het lukte niet. In plaats daarvan zorgde ik ervoor dat haar dochter ziek werd en overleed. Daarna kreeg ik een hogere rang; ik werd koningin van de Eastern Province. Ik zorgde ervoor dat satanische producten verkocht werden in de supermarkt. We gebruikten bijvoorbeeld foetussen voor de halve gebraden kip. Wat als vis verkocht werd waren eigenlijk de handjes van baby’s, en de rijst waren maden uit de hersenen van een lijk. We deden bloed in de cola. We stopten ook symbolen in kleding. In de onderwereld waren monitoren waarop iedereen die die kleding draagt in de gaten kon worden gehouden. Zo zagen we wie een sterk of een zwak geloof had. In de kerk stalen we de boodschap van de dominee, zodat de kerkgangers de preek niet konden onthouden, en we zorgden ervoor dat mensen tijdens de dienst in slaap vielen.

Het verhaal van Grace is afschuwelijk. Maar het is een verhaal dat in heel Zambia bekend is. Het raakt mensen. Volgens de verhalen veroorzaken satanisten ziekte en dood. Ze verkopen je bloed en organen, en veroorzaken verkeersongelukken. Ze proberen je in hun macht te krijgen door je producten te verkopen die onschuldig lijken, maar eigenlijk satanisch zijn. In hun dromen gaan de satanisten naar een wereld onder de zee of onder de grond, waar ze Satan ontmoeten en beloningen krijgen voor hun acties. De vertellers van deze verhalen zijn ervan overtuigd dat zij satanist zijn geweest. Hun ervaringen hebben overigens weinig te maken met groepen als de Church of Satan die in Nederland ook wel bekend zijn. Voor leden van de Church of Satan is satanisme een vrijwillige keuze. Voor de meeste satanisten in Zambia is satanisme iets wat hen overkomt, een gevoel dat ze bij de duivel horen in plaats van bij God. satanisme verwijst in Zambia naar een veronderstelde organisatie, bestuurd door Satan, en gewijd aan het veroorzaken van kwaad en ongeluk, in het bijzonder gericht tegen christenen. Ex-satanisten claimen en/of ervaren dat zij aanhanger zijn geweest van deze organisatie.

Christendom en hekserij

Hoewel het fenomeen satanisme onder die naam pas in de jaren ’90 in Zambia opdook, zijn er veel overeenkomsten met oudere ideeën over hekserij en bezetenheid. Die overeenkomsten maken de verhalen over satanisme plausibel – als je toch al gelooft dat anderen je kwaad willen doen door middel van de manipulatie van onzichtbare krachten maakt het niet zo heel veel uit of je die anderen nu heksen of satanisten noemt. Tegelijkertijd is satanisme alleen denkbaar vanuit een christelijk perspectief, beïnvloed door bevrijdingspastoraat en spiritual warfare theologie. Satan is immers een figuur uit het christelijke wereldbeeld die in traditionele Afrikaanse religies helemaal niet bestond.

Verhalen over satanisme worden gretig doorverteld en ex-satanisten krijgen regelmatig een platform in pentecostale maar ook in meer gematigde christelijke kerken om hun verhaal te vertellen. Voor mijn onderzoek naar verhalen over satanisme in Zambia heb ik ongeveer honderd van deze verhalen over satanisme verzameld. Wat is het dat Zambiaanse toehoorders leren van deze verhalen?

Wat opvalt is dat de beelden die door de verhalen opgeroepen worden altijd gerelateerd zijn aan de moderne tijd. Zambia is een ontwikkelingsland waar veel mensen ervan dromen om ‘modern’ te worden. Ze denken daarbij aan goede voorzieningen op het gebied van infrastructuur, gezondheid en onderwijs, aan rijkdom, en ook aan christen zijn. Het meest modern zijn in Zambia de stedelijke gebieden. Daar zijn de voorzieningen het best, en daar hopen veel mensen om een graantje mee te pikken van een zich ontwikkelende welvaart. De beelden die gebruikt worden in verhalen over satanisme hebben altijd te maken met dit moderne leven.

Consumptieproducten

Neem bijvoorbeeld het verhaal van Grace. Grace raakt verwikkeld in satanisme als ze in Lusaka is, de grootste stad van Zambia. Als satanist met een hoge rang is ze verantwoordelijk voor wat er verkocht wordt in supermarkten. In Zambia zijn de grote malls met hun Zuid-Afrikaanse supermarkten en kledingwinkels alleen toegankelijk voor wie goed verdient. Het grootste deel van de bevolking gaat naar de markt waar lokaal geproduceerd voedsel wordt verkocht, en waar (vaak Chinese) handelaars huishoudproducten verkopen. De producten die Grace noemt, rijst, een aan het spit gebraden kip, cola, zijn bij uitstek producten die je in de supermarkt koopt. Hoewel deze ook op de markt wel verkocht worden, hebben ze toch de allure van westerse, moderne producten.

Andere producten die vaak genoemd worden in verhalen over satanisme zijn kleding, accessoires en cosmetica. Ook deze worden vaak geassocieerd met een moderne levensstijl. In een artikel over moderniteit en consumentisme in Botswana schrijft Wim van Binsbergen over Mary, een jonge vrouw van het platteland die werk vindt in een stad. Van haar collega’s leert ze gebruik te maken van lotions, crèmes en cosmetica die in haar dorp niet te verkrijgen waren. Terwijl haar eeltige handen en voeten zachter worden en ze aandacht krijgt voor de nieuwste trends in kleding- en haarstijlen ontwikkelt Mary zich als modern subject. De producten die genoemd worden door Van Binsbergen zijn precies die dingen die ook voorkomen in verhalen over satanisme. In de satanische onderwereld wordt geen lokaal bier geproduceerd, en ook geen traditionele omslagdoeken, maar koekjes en dranken uit de fabriek, rijst en gebraden kip die je in de supermarkt vindt, en merkkleding en cosmetica.

De baten van de moderne tijd, waar veel Zambianen zo naar verlangen, worden in verhalen over satanisme afgeschilderd als gevaarlijk. Mooie, westerse kleren en door crèmes ontkruld haar: dat brengt je in het rijk van de duivel. Lekkere koekjes, gebraden kip, een blikje frisdrank: je zou er zo maar satanist door kunnen worden. De toehoorders van verhalen over satanisme leren dat er een prijskaartje zit aan de betere voorzieningen en het grote aanbod aan consumptiegoederen die horen bij de moderne tijd.

Maar wat betekent het dat je satanist zou kunnen worden door moderne consumptie? De Zambiaanse satanist heeft een aantal bijzondere eigenschappen. Grace laat er al iets van zien: zodra ze satanist werd veranderde ze, en het eerste dat ze associeert met deze verandering is dat ze onbeleefd – rude – werd. Een goed opgevoed Zambiaans meisje hoort zich respectvol te gedragen tegenover haar ouders, is niet luidruchtig en spreekt anderen zeker niet tegen. Satanisten zijn het tegenovergestelde van een fatsoenlijk Zambiaans meisje. Ze zijn onbeleefd, respectloos, promiscue, en krijgen in ruil daarvoor ook nog eens mooie titels zoals koningin.

Karikatuur van de moderne mens

Johanneke Kroesbergen

Het belangrijkste kenmerk van de Zambiaanse satanist is dat deze alleen aan zichzelf denkt. Voor geld of de status van een titel worden familieleden opgeofferd en normen en waarden overboord gezet. Ook deze houding wordt algemeen geassocieerd met de moderne tijd. Wie tegenwoordig in Afrika succesvol is en erin slaagt om geld te verdienen, krijgt al snel te maken met claims van familieleden die ook wel een graantje willen meepikken. In de volksmond wordt dit black tax – zwarte belasting – genoemd. In traditionele Afrikaanse samenlevingen werd er van degenen die rijk of machtig waren verwacht dat zij hun mensen – hun familie, hun dorp, hun stam – zouden laten delen in hun goede fortuin. Tegenwoordig is dit niet meer vanzelfsprekend, hoewel de verwachtingen van de familie altijd gevoeld worden. Bij de moderne tijd hoort ook kiezen voor jezelf. En voor opgroeiende meiden hoort bij de moderne tijd ook een eigen mening hebben en daarvoor uitkomen. De satanist met z’n respectloze gedrag is een karikatuur van deze moderne mens.

De mensen in Zambia zouden graag meer ontwikkeling willen zien, meer rijkdom, en meer voorzieningen. Maar de verhalen over satanisme laten duidelijk zien dat die ontwikkeling ook komt met veranderingen. De normen en waarden die in het verleden zo vanzelfsprekend waren zijn dat in de moderne tijd misschien niet meer. Verhalen over satanisme zijn doemscenario’s over wat er zou kunnen gebeuren als iedereen alleen nog maar aan zichzelf denkt. Wat we ook doen, vertellen de verhalen, hier moeten we in ieder geval niet heen, ook al zijn we nog zo welvarend.