’Ome Winter heeft geoordeeld’.’ La Cinquième Saison (2012) als filmische parabel

De afgelopen jaren hebben we op deze website veel blogs gepubliceerd over parabels in het antieke jodendom en christendom. Dit jaar willen wij onze blik op drie manieren verbreden: naar parabels uit andere perioden in het jodendom en christendom, naar parabels in andere culturen en religies én naar parabels in de literatuur en de filosofie. Om die verbreding mogelijk te maken hebben we een aantal experts gevraagd een gastblog te schrijven over parabels in hun vakgebied. De elfde blog in de serie wordt geschreven door Tim Bouwhuis. Tim Bouwhuis is derdejaars student in de Research Master (RMA) Religious Studies aan de Universiteit Utrecht. Hij heeft een achtergrond in Geschiedenis (Bachelor) en Film en Visuele Cultuur (Master) en concentreert zich in zijn onderzoek doorgaans op beeldvorming en representatie. Onder zijn primaire interesses zijn religie en populaire cultuur, religieuze symboliek, religiekritiek, en vraagstukken over het breukvlak van (politieke) ideologie en seculiere/religieuze identiteitsvorming.

De wetenschappelijke studie van parabels concentreert zich traditioneel overwegend op tekstuele bronnen. Ieder onderzoek naar de hedendaagse doorwerking van het genre leunt op de kennis dat de antieke parabels uit de rabbijnse literatuur en het Nieuwe Testament in mondelinge dan wel schriftelijke vorm zijn overgeleverd. Van daaruit ligt het in eerste instantie niet voor de hand de aandacht op een ander, beeldgericht medium te richten. Onderzoek naar de doorwerking van parabels in de visuele kunsten, specifiek in films, is niet nieuw (zie bijvoorbeeld dit blog van cultuurtheoloog Frank Bosman), maar kent tot op heden geen breed draagvlak. In een tweeledige bijdrage voor het Parabelproject bespreek ik de relatie tussen film en parabel. In dit eerste deel bespreek ik hoe het Vlaams-Franse drama La Cinquième Saison (2012) geïnterpreteerd en geanalyseerd kan worden als parabel. In een later, tweede deel volgt een theoretische reflectie op de studie van parabel en film.

Ik maak daarbij gebruik van een definitie van de Franse filosoof Paul Ricoeur (1913-2005), die parabels in ‘’Biblical Hermeneutics’’ (1975) omschreef als vaste verbindingen tussen een verhalende vorm en een metaforisch proces. Waar de verhalende vorm, doorgaans fictief en bondig, standaard geworteld blijft in een als reëel te herkennen wereld, maakt het metaforische proces duidelijk dat we de betekenis van het geheel buiten die wereld mogen gaan zoeken. De gekozen film maakt deze dynamiek op treffende wijze inzichtelijk.

 Staking van de seizoenen

In La Cinquième Saison (‘’Het Vijfde Seizoen’’, geregisseerd door Peter Brosens en Jessica Woodworth) wordt een klein dorpje in de (verder onbenoemde) Ardennen getroffen door een allesomvattende natuurramp. Het land van de lente is dor en onvruchtbaar, de gehoopte groei van gewassen blijft uit en de band tussen twee jongvolwassen geliefden bekoelt. Dieren en mensen worden ziek, de voedselvoorraad slinkt. De zomer belooft geen verbetering.

Wat ging er aan dit leed vooraf? Vroeg in de film verbeelden de regisseurs hoe de dorpelingen in een eensgezinde processie naar de besneeuwde heuvel buiten het plaatsje trekken. Alle bomen van de deelnemers belanden op een spitse stapel, met als kroonstuk een stropop die ‘Ome Winter’ representeert (zie afbeelding 2). Na het vallen van de avond velt een woordvoerder uit het dorpje het vonnis. ‘’Ome Winter, beklaagde, je wordt veroordeeld voor je misdrijven van het afgelopen jaar’’, klinkt het, waarna een jongeman mag proberen de piramide van bomen aan te steken. Het wonder voltrekt zich als het vuur van zijn fakkel niet volstaat om de Winter te verjagen. Hoe is het mogelijk dat een brandbare stapel niet wil branden? Bij gebrek aan een praktische verklaring beginnen de dorpelingen zich na de ellende van de opvolgende lente uit te strekken naar een ongrijpbare waarheid. Ome Winter is ontstemd, zoveel is duidelijk. Aangezien de dorpelingen normaal in kalme harmonie met elkaar samenleven, moet de reden voor de verstoring wel buiten de eigen gemeenschap liggen.

Afbeelding 2: de dorpelingen trekken in processie naar de top van de heuvel (screenshot van La Cinquième Saison, 2012).

Zondebok van de menigte

Pol (gespeeld door Sam Louwyck) is een bijenhouder die samen met zijn zoontje van dorp naar dorp trekt. Al tijdens de winterse processie wekt een opmerking van één van de dorpelingen de indruk dat Pol niet volledig welkom is. In het fatale voorjaar vindt de onderhuidse onvrede tijdens een caféavond zijn weg naar de oppervlakte. ‘’Er waren nooit problemen, tot hij met z’n bijen arriveerde’’, stelt een dorpeling in Pols bijzijn. ‘’Ik ben liever een mens van paradoxen dan een mens met vooroordelen’’, reageert de aangeklaagde. Het wantrouwen richting de buitenstaander ontwikkelt zich met weinig woorden. De regisseurs concentreren zich na de confrontatie in eerste instantie op de groeiende misère onder de dorpelingen, om even later te verbeelden hoe één van hen in de aanblik van de dood voor het eerst een pestmasker opzet (zie afbeelding 1). Het pestmasker groeit uit tot een zwijgende, maar dreigende getuige van het leed dat de dorpelingen ten deel valt. Een viertal gemaskerde mannen ontmoet bij een kasteelruïne een bewoner die even daarvoor stiekem het doen en laten van Pol gadesloeg. Gesproken wordt er niet. Tijdens de onvermijdelijke climax dragen alle toegestroomde dorpelingen een pestmasker. Pol wordt naar de winterstapel gebracht, maar nog steeds willen de takken niet branden. Uiteindelijk vindt de aangeklaagde zijn einde in de caravan die zijn nomadische bestaan belichaamt (zie afbeelding 3).

Hoe kan een film als La Cinquième Saison begrepen worden als parabel? Voor lezers die zich goed ingelezen hebben in de rabbijnse en/of nieuwtestamentische literatuur, kan het verleidelijk zijn om de filmische vertelling te associëren met parabels en andere teksten en motieven die ze (her)kennen uit bijvoorbeeld de synoptische evangeliën. Zo is het mogelijk om in de persoon van Pol een buitenstaander te zien die op een vergelijkbare manier gewantrouwd wordt als de helpende man in de parabel van de barmhartige Samaritaan (Lucas 10: 25-37). Op een breder intertekstueel niveau kan de schuldeis tegen Pol en het onvermijdelijke offer in verband worden gebracht met het lijdensverhaal van Jezus Christus zoals dat in de vier evangeliën beschreven is. Hoewel deze en eventuele andere associaties met Bijbelse literatuur een legitieme uitleg kunnen zijn voor (elementen van) de vertelling, is het risico dat een dergelijke interpretatie geen ruimte meer laat voor de voorgestelde dubbelheid van de parabel. Geen filmbeeld is op zichzelf hermetisch, maar een verwijzing in de tekst (het scenario) dan wel het kader (bijvoorbeeld een symbool) kan wel degelijk een gesloten karakter aannemen. Hoe sneller we schakelen van de wereld van een willekeurige film naar de wereld van referenties daarbuiten, hoe sneller we kunnen aanzetten tot een eenduidige allegorische lezing van een film die we ook als parabel kunnen begrijpen. Het beste is dan ook om elke film zoveel mogelijk op zijn eigen merites te blijven beoordelen, en te kijken in welke context hij gemaakt is en via zijn makers een beoogde toon en richting heeft meegekregen.

Het masker als metafoor

In een interview op de dvd van La Cinquième Saison stellen Peter Brosens en Jessica Woodworth dat hun film ten dele ontspringt aan een wereld waarin de mens zichzelf in het middelpunt heeft geplaatst, en op die manier niet langer afhankelijk denkt te zijn van de grillen van de natuur. La Cinquième Saison schetst een scenario waarin het ‘transcendente’ terugslaat in de vorm van de seizoenen. Cruciaal is dat deze ontwikkeling bij uitstek zichtbaar wordt gemaakt door menselijke bemiddeling: het zijn de dorpelingen die door middel van hun rituele handelingen en objecten anticiperen op een ongrijpbare natuurlijke kracht. Als deze dimensie afwezig zou zijn geweest, was het natuurlijk om de wrede cyclus van leven en dood te herkennen als een vanzelfsprekend onderdeel van het aardse. De dorpelingen maken die impuls onschadelijk door hun gedrag af te stemmen op een ander niveau van betekenis. Hun processies en pestmaskers slaan een brug tussen de stille, onpersoonlijke kracht van de seizoenen en de suggestie van een strenge Winter.

Afbeelding 3: Pol (Sam Louwyck) wordt omringd door dorpelingen met pestmaskers (screenshot van La Cinquième Saison, 2012).

La Cinquième Saison is zo onmiskenbaar te herkennen als een parabel. Zijn betekenis ligt niet verscholen in een hogere waarheid over het transcendente, maar in de menselijke verhoudingen die uit de erkenning van een dergelijke dimensie voortkomen. Zoals Jessica Woodworth in het eerder aangehaalde interview benadrukt, gaat het er daarbij niet om dat de makers een vaste boodschap aan hun publiek willen meegeven. LCS is een parabel over de tol van schuld en vooroordeel, maar ook over de wonderlijke werking van de natuur, die zich door het mirakel van de mislukte brandstichting moeilijk laat reduceren tot eenvoudig bijgeloof. De extreme climax kan leiden tot een morele stellingname ten aanzien van de schuldeis, maar hij kan zijn publiek ook een spiegel voorhouden van een typische dynamiek tussen een grotere gemeenschap en het individu als buitenstaander. De meerwaarde van film als medium zit hem daarbij in de beeldtaal die uitdrukking geeft aan complexe ideeën over de menselijke conditie. Een uitgebreid geschreven exposé over de macht van groepsdenken kan niet op tegen het gespannen beeld van een enkeling en een gemaskerde massa (afbeelding 3). Hoewel de pestmaskers duidelijk maken dat de dorpelingen eensgezind zijn in hun oordeel, kan de toeschouwer blijven nadenken over de precieze implicaties van het schouwspel en zijn eigen rol in dat geheel. Het masker is zo een perfecte metafoor voor de aard van de parabel zelf: ze onthult en springt in het oog, maar houdt voorbij de façade altijd iets verborgen.

Afbeelding 4: Beeld van de gemaskerde menigte (screenshot van La Cinquième Saison, 2012).

Wilt u meer lezen over de studie van film als parabel? Dit blog zal nog een vervolg krijgen in de vorm van een meer theoretisch ingestoken stuk, dat eveneens op deze website zal verschijnen.

Film

La Cinquième Saison. Geregisseerd door Peter Brosens en Jessica Woodworth. 2012. Arnhem: Contact Film, 2014.