De Jatakas: Wat de Boeddha leerde – heden en verleden

De afgelopen jaren hebben we op de website veel blogs gepubliceerd over parabels in het antieke jodendom en christendom. Dit jaar willen wij onze blik op drie manieren verbreden: naar parabels uit andere perioden in het jodendom en christendom, naar parabels in andere culturen en religies én naar parabels in de literatuur en de filosofie. Om die verbreding mogelijk te maken hebben we een aantal experts gevraagd een gastblog te schrijven over parabels in hun vakgebied. De vierde blog in de serie wordt geschreven door Deborah de Koning, MA. Deborah de Koning is promovenda aan Tilburg University, alwaar ze antropologisch onderzoek doet naar modern Boeddhisme in Sri Lanka. Voor haar veldwerk verbleef zij verschillende keren voor langere periodes in Sri Lanka.

Introductie

Parabels, als een literair genre, worden in zijn algemeenheid wel omschreven als fictieve verhalen die beogen een (morele) boodschap over te dragen. In de context van joods- christelijke parabels heeft Lieve Teugels de parabel gedefinieerd als een vergelijking tussen twee situaties waarbij de situatie die bedoeld is om de andere situatie uit te leggen bestaat uit een kort fictief verhaal (Teugels, 2019, 11). De boeddhistische traditie kent een collectie aan teksten die het genre van de parabels zoals we die kennen uit de joods-christelijke traditie benaderen: de Jatakas. Deze collectie aan verhalen geniet heden ten dage een enorme populariteit in Sri Lanka – het land waar ik onderzoek verricht in  het kader van mijn PhD project aan de universiteit van Tilburg (NWO gesubsidieerd) – en om deze reden wil ik er hier aandacht besteden.

Geschriften in het Theravada boeddhisme

Theravada en Mahayana boeddhisme zijn de twee grootste boeddhistische stromingen. De stromingen  ontstonden al spoedig nadat Gautama Boeddha (die in circa de vijfde eeuw voor Christus leefde) na zijn dood paranirvana oftewel verlichting bereikte. In de Theravada traditie neemt de Pali canon een centrale plaats in. Deze geschriften zijn in de vroegste boeddhistische concilies als gezaghebbend aangemerkt. Ook in de Mahayana traditie van het boeddhisme wordt de Pali canon als gezaghebbend beschouwd maar het Mahayana boeddhisme kent een tekstuele traditie die aan is blijven groeien. Zo zijn aan de Pali canon ook latere commentaren toegevoegd. De Jatakas, waar ik mij hier op richt, maken deel uit van de Pali canon. Eind jaren ’70 schreef John Garrett Jones – die meerdere boeken over de Jatakas schreef – dat in de Theravada boeddhistische traditie geen enkel onderdeel van de Pali canon de Jatakas kan benaderen in aantrekkingskracht en verankering in populaire cultuur (Jones, 1979, xii). Het zijn deze verhalen die een grote aantrekkingskracht op leken uitoefenen; waar andere onderdelen van de Pali canon vaak tot het domein van de monniken beperkt blijven, spreken deze verhalen tot de verbeelding van de leken. Circa 50 jaar na Jones’ opmerking over de populariteit van de Jatakas, is die populariteit in Sri Lanka eerder toegenomen dan afgenomen en nemen ze weer nieuwe vormen aan. Eén nieuwe vorm stel ik hier aan de orde. Maar eerst zal ik kort ingaan op wat Jatakas nu zijn.

Jatakas: de Boeddha leert

Er zijn vele definities van wat een Jataka is: kinderboeken in het Engels spreken vaak over morele verhalen. Maar er is meer. Naomi Appleton, in haar boek Jataka Stories in Theravada Buddhism: Narrating the Boddisatta Path gaat uitgebreid in op Jataka definitie kwesties. Eén centraal element dat al de 547 Jatakas verbindt, is dat de Boeddha als boddisatta (hij die de verlichting nog moet bereiken) een rol speelt in het verhaal (Appleton, 2010, 5-6). Appleton komt dan ook tot de definitie dat Jatakas verhalen zijn die gaan over een episode uit een eerder leven/vorige incarnatie van de Boeddha. De Jatakas verschillen sterk in lengte: van een halve pagina tot tientallen pagina’s. Maar ze volgen allemaal hetzelfde format: aan de Boeddha wordt een urgente kwestie of een op dat moment spelende gebeurtenis voorgelegd en Boeddha trekt vervolgens een parallel tussen die concrete situatie en een situatie uit één van zijn vorige levens/incarnaties. Vervolgens moraliseert hij daar over. Aan het einde van het verhaal legt hij ook expliciet uit hoe het verhaal verbonden moet worden aan de kwestie of gebeurtenis die hem is voorgelegd. Deze context wordt in hedendaagse populariseringen (bijvoorbeeld in kinderboeken) regelmatig weggelaten – of natuurlijk verondersteld geacht voor boeddhisten): zo worden sommige Jatakas waarin de Boeddha vertelt dat hij in een vorig leven een dier was in hedendaagse populariseringen als losstaande fabels gepresenteerd die enkel een moreel verhaal vormen (bijvoorbeeld Jataka 136, zie afbeeldingen 1 en 2).

Afbeelding 1 en 2: twee pagina’s uit een kinderboek waarin een Jataka wordt weergegeven waarin de Boeddha in een eerder leven incarneerde als een zwaan. In: Jataka Tales: Stories of Wisdom from Buddha’s Past Life (Illustrated Stories for Children), New Delhi: BPI INDIA, 36-37.

Vesak poya: hedendaagse popularisering van Jatakas in Sri Lanka

Sri Lanka is een eiland waarvan – niet in de laatste plaats door Sri Lankaanse boeddhisten zelf – wordt geclaimd dat dit land het oudste land is met een continue aanwezigheid van het boeddhisme. Sinhalese boeddhisten, die met circa 70 procent de dominante meerderheid van de totale populatie vormen, zien zichzelf dan ook graag als de bewaarders van de puurste vorm van boeddhisme – het eerdergenoemde Theravada boeddhisme. De Theravada school van het boeddhisme, dat ‘doctrine van de ouderen’ betekent, impliceert dit ook.

In Sri Lanka is er een boeddhistisch festival waarin de Jatakas heden ten dage een prominente rol innemen: Vesak poya. Poya dagen zijn de dagen van de volle maan en op die dagen worden door boeddhisten belangrijke gebeurtenissen uit het leven van Boeddha of de verspreiding van het boeddhisme gevierd. Tijdens Vesak poya wordt de geboorte van Boeddha, zijn verlichting, en het bereiken van sublieme verlichting na zijn dood, herdacht. Het is een feest dat uitbundig wordt gevierd. Overal in het land worden lantaarns opgehangen en mensen trekken erop uit. Bij verschillende boeddhistische tempels, maar ook door winkeliers, wordt gratis eten en drinken verschaft. In de week die volgt op Vesak poya wordt door boeddhisten in het hele land ’s avonds op straat naar Jatakas geluisterd en gekeken. Op publieke plaatsen zoals pleinen en bushaltes staan zogenaamde thoranas (zie afbeelding 3). Een thorana is een enorme houten structuur met allerlei kleurige afbeeldingen en taferelen gerelateerd aan de Jatakas. ‘s Avonds worden de thoranas verlicht en wordt een audio-opname afgedraaid die het bijpassende Jataka verhaal laat horen.

Eén van de thoranas waar ikzelf eens bij stil heb gestaan in Colombo tijdens Vesak poya, is hoogstwaarschijnlijk Jataka 328 (via de genummerde scenes op de thorana kun je het verhaal grofweg volgen. Nummer 1 staat midden onderaan, vervolgens gaan de scenes links omhoog en eindigt het verhaal rechts beneden – behalve de scene met nummer 4 die staat rechts naast nummer 1). Ik vertel deze Jataka hier kort na (gebaseerd op een vrij toegankelijke vertaling van H.T. Francis, R.A. Neil: https://www.sacred-texts.com/bud/j3/j3029.htm). Deze Jataka stelt enkele centrale ideeën van het boeddhisme centraal en toont het typische boeddhistische karakter van de Jatakas.

Jataka 328: ‘Treur niet’

Op een dag ontmoet Boeddha een landbezitter die zo bedroefd is door het overlijden van zijn vrouw dat hij nergens meer interesse in heeft en zijn taken en zichzelf verwaarloost. De Boeddha deelt dan een persoonlijke ervaring uit één van zijn vorige levens/incarnaties. In dat leven werd de Boeddha (hier nog een boddisatta) geboren als prins in een gezin in Benares. Toen hij wat ouder was geworden, vonden zijn ouders dat het tijd was voor hem om te trouwen. De boddisatta legt zijn ouders uit dat hij geen interesse heeft in een huwelijk en dat hij asceet wil worden zodra zij overleden zijn. Om hen tegemoet te komen, laat hij echter een gouden beeld maken van een meisje en zegt dat als ze een meisje vinden dat op het beeld lijkt, haar familie het beeld krijgt en hij met dat meisje zal trouwen. Dienstknechten van het hof nemen het beeld mee op een kar en trekken rond door India (scene vier, recht onder naast het midden op de thorana; zie hieronder).

Afbeelding 3: een thorana waarop een Jataka verhaal te zien is tijdens Vesak poya in Sri Lanka. Foto genomen door Deborah de Koning, 12-05-2017, Maharagama.

Op hetzelfde moment als de prins was er nog een andere heilige man geboren – als een prachtige meisje dat vrij was van zonden. Op de dag dat de wagen met het gouden beeld arriveerde nabij haar woonplaats, vroegen de dorpelingen zich af bij het zien van het beeld waarom het meisje daar stond – zo treffend was de gelijkenis tussen het  beeld en dit meisje. De boodschappers zochten het meisje op en namen haar mee. Het huwelijk tussen de boddisatta en het meisje vond tegen hun wil plaats en hoewel ze het bed deelden, kenden ze geen passie maar leefden als twee heiligen (scene 8 toont het huwelijk). Nadat de ouders van de boddisatta overlijden, worden hij en zijn vrouw beiden asceet en vertrekken naar de Himalaya (scene 10, rechts net boven het midden). Na enige tijd keren ze terug naar Benares en daar eet de vrouw rijst van slechte kwaliteit waardoor ze ziek wordt. De boddisatta laat haar bij de stadspoort achter terwijl hij zelf gaat bedelen. In zijn afwezigheid sterft zijn vrouw. Teruggekomen spreekt de boddisatta: ‘dat wat ontbonden kan worden is ontbonden. Alle vergankelijke zaken in ons bestaan zal het zo vergaan.’ Hij gaat zitten en eet zijn eten (scene 11, rechts, net onder het midden). De omstanders vragen verbaasd aan hem of hij niet verdrietig is. Hij leert hen dan de vergankelijkheid van alle dingen en reciteert enkele verzen – waarvan hier een vrije vertaling – over de vergankelijkheid van het bestaan:

Is er nut dat een mens weent

Om wat aan hem slechts was geleend

De ademteugen die hij slaakt

Brengen hem slechts dat de dood genaakt

 

Onzekerheid kenmerkt het leven

De meeste vriendschappen zijn  maar voor even

Koester dat wat er nu is

Wil je overleven, treur niet om gemis.

Tenslotte legt de boddisatta uit dat hij de asceet was in het verhaal.

De Jatakas als parabels?

Jatakas zijn in literatuur (met name door westerse academici) wel de parabels van het boeddhisme genoemd. Als we kijken naar het format, lijken de overeenkomsten sterk: er zijn ook in het boeddhisme altijd twee verhalen waarbij het ene ter illustratie wordt verteld om licht te werpen op het eerdere verhaal, gebeurtenis of kwestie. Er is echter één overduidelijk kenmerk in alle Jatakas dat wringt met de definitie van parabels zoals ik die heb genoemd in de introductie: de verhalen die door de Boeddha verteld worden, zijn niet bedoeld fictief te zijn. De Boeddha zelf vertelt gebeurtenissen uit zijn vorige levens en geeft expliciet aan wie hij was. De identificatie van god met een verhaalpersonage is in de joods-christelijke traditie regelmatig volstrekt niet duidelijk (of niet eens zo bedoeld). De Jatakas zijn in hun focus op de Boeddha dan ook devotionele teksten: we leren over de weg die de Boeddha heeft afgelegd om tot inzicht te komen. Vaak staan in de Jatakas dan ook centrale waarheden of wijsheden uit het boeddhisme centraal die Boeddha zelf heeft moeten leren: vergankelijkheid van het bestaan, inzicht in het lijden, en onthechting zijn voorbeelden van centrale ideeën uit het boeddhisme die in de bovengenoemde Jataka naar voren kwamen.

Literatuur

• Appleton, N. (2010). Jakata stories in Theravada Buddhism: Narrating the bodhisatta path, Farnham: Ashgate.
• Jataka 328 naar de vertaling van H.T. Francis en R.A. Neil: https://www.sacred-texts.com/bud/j3/j3029.htm (geraadpleegd 06-05-2020).
• Jataka Tales: Stories of Wisdom from Buddha’s Past Life (Illustrated Stories for Children), New Delhi: BPI INDIA.
• Jones, J. G. (1979). Tales and Teachings of the Buddha. London: Allen and Unwin.
• Teugels, L. M. (2019). The Meshalim in the Mekhiltot. Tübingen: Mohr Siebeck.

Deborah de Koning