Als de vader afwezig is… Over de agency van zoons in parabels

Ongetwijfeld zal in de komende kerstperiode de film Home Alone (1990, zie afbeelding hierboven) op de buis te zien zijn. In deze kerst-klassieker wordt de 8-jarige Kevin McCallister per ongeluk thuis achtergelaten door zijn ouders als die met het gezin naar Parijs vliegen om de Kerst door te brengen. Hij zit daarom een paar dagen alleen thuis, voordat zijn moeder weer terugkomt. Hoewel Kevin in het begin vooral doet wat zijn hartje begeert, wordt hij al gauw bang voor buurman Old Man Marley en inbrekers Harry en Marv. Ook gaat hij zijn ouders missen. Hoe gaat Kevin hiermee om, zonder de hulp van zijn ouders?

In de film Home Alone wordt op humoristische wijze getoond hoe een kind zich zonder zijn ouders moet redden. Door de afwezigheid van zijn ouders kan Kevin niet alleen doen wat hij wil, maar moet hij ook zijn angsten overwinnen en zichzelf beschermen. Juist de afwezigheid van zijn ouders maakt Kevin bijzonder inventief. Het geeft hem een groter vermogen om te handelen, te denken, te spreken, te voelen—en zich daarin te ontwikkelen. Met een technische term zou men dit handelingsvermogen agency kunnen noemen. Home Alone kan als voorbeeld gelden voor veel andere films en boeken waarin de afwezigheid van de ouders leidt tot een kritisch moment waarin het kind bijvoorbeeld wel (of niet) doet wat zijn/haar ouders willen of zich wel (of niet) kan redden. Zulke kritische momenten vinden we ook terug in vroegrabbijnse en nieuwtestamentische parabels.

De agency van de twee zoons in de parabel van de verloren zoon en zijn broer

De samenhang tussen de agency van het kind en de afwezigheid van de ouder (meestal de vader) is onder andere te vinden in de parabel van de verloren zoon en zijn broer (Lukas 15:11–32). In deze parabel valt het op dat de twee zoons juist agency toebedeeld krijgen als de vader afwezig is. In het geval van de jongste zoon vraagt de zoon eerst zijn erfdeel bij zijn vader op (v. 12) en maakt het te gelde (v. 13). Vervolgens reist hij af naar een ver land waar hij zijn vermogen spendeert (vv. 13–20). Uitgebreid worden de handelingen, verlangens, gedachtes en plannen van de zoon beschreven. Dit handelingsvermogen valt samen met de afwezigheid van de vader, aangezien de zoon in een ver land is. Als hij terugkeert naar zijn vader, horen we alleen nog de woorden die hij richt tot zijn vader (v. 21)—net als in het begin van de parabel (v. 12). Het grote handelingsvermogen dat de zoon in de afwezigheid van zijn vader had, verdampt zodra hij in de nabijheid van zijn vader komt.

Leven van de verloren zoon, Peeter van Bredael (1629-1719)

Hetzelfde patroon zien we bij de oudste zoon. Als hij terugkomt van het veld, hoort hij bij het benaderen van zijn vaderlijk huis muziek en dans uit de woning komen (v. 25). De zoon blijft buiten staan en informeert bij een slaaf wat er aan de hand is (v. 26). Nadat die vertelt dat de vader het vetgemeste kalf heeft geslacht vanwege de terugkeer van zijn jongere broer, wordt de zoon boos en weigert naar binnen te gaan (vv. 27–28). Zijn vader moet de woning verlaten om hem te kunnen overreden (v. 28), wat leidt tot een laatste mondelinge reactie van de oudste zoon (vv. 29–30). Net als bij zijn jongere broer verdampt zijn handelingsvermogen in de aanwezigheid van de vader. Zolang zijn vader in het huis zit en afwezig is, onderneemt de zoon actie en heeft hij gevoelens. Maar zodra zijn vader naar buiten komt, uit de zoon slechts woorden en worden zijn verdere handelingen en gevoelens niet beschreven.

 Minder vaderlijke controle, meer agency van de zoons

De parabel van de verloren zoon en zijn broer staat niet op zichzelf. Een vergelijkbare samenhang tussen de agency van zoons en de afwezigheid van de vader zien we terug in enkele vroegrabbijnse parabels, zoals de parabel van de brakende zoon (Sifre Deuteronomium 43) en de parabel van het wakker maken van de vader (Mechilta de Rabbi Isjmael Besjallach 6 [link]). In beide gevallen begint de parabel met een instructie van de vader, vertelt het vervolgens hoe de zoon(s) deze instructie uitvoeren in de afwezigheid van de vader, en toont het ten slotte hoe zij beloond dan wel bestraft worden. Net als in de parabel van de verloren zoon en zijn broer is de vader afwezig (fysiek, in slaap) wanneer de agency van de zoons beschreven wordt, terwijl de zoons verworden tot passief object van hun vaders handelingen en instructies als ze bij hun vader zijn. In deze rabbijnse parabels spreken de zoons zelfs niet eens met hun vader.

In de genoemde parabels vormt de afwezigheid van de vader een kritisch moment voor de agency van de zoons. Zullen de zoons de wil van hun vader doen? Zullen zij zich conformeren aan de sociale normen en waarden, zoals de banket-etiquette? Kunnen zij zich in een ver land redden met hun erfdeel? Natuurlijk is de weergave van de agency van de zoons in de afwezigheid van de vader een constructie van de parabel, maar mogelijk heeft het ook een sociaalhistorische component. In de sociaalhistorische context werd de vader, als het hoofd van zijn huishouden, geacht controle uit te oefenen (of te laten uitoefenen) over de leden en het bezit van zijn huishouden. Maar deze controle kon de vader natuurlijk het beste uitoefenen in zijn aanwezigheid (of dat van zijn representant). Zijn afwezigheid schept daarom ruimte voor het eigen handelen, spreken, denken en voelen van de zoons. Net als Kevin in Home Alone kunnen de zoons even doen wat ze willen! Alleen loopt het met de zoons in de parabels niet altijd even goed af…

Albertina Oegema